De wetgever heeft de voor de bestrijding van witwassen en terrorismefinanciering vereiste oordeelsvorming inzake het al dan niet verdacht zijn van een bepaalde transactie overgelaten aan de financiële instellingen waarop een meldplicht rust. Deze instellingen bepalen tot op grote hoogte zelf – subjectief – of voor hen in het concrete geval wel of niet de verplichting bestaat om een transactie te melden. Kunstmatige intelligentie lijkt een krachtig middel te kunnen zijn om deze beoordeling te ondersteunen. De inzet van AI-systemen komt echter niet zonder juridische uitdagingen. Cruciaal is de kwaliteit van de kunstmatige oordeelsvorming in juridische zin te operationaliseren zodat het systeem transacties adequaat classificeert in het licht van de norm van de meldplicht. Maar een relevant redelijk vermoeden ten aanzien van transacties valt niet aan te nemen op grond van uitsluitend de output van het systeem. Alleen al omdat AI-systemen niet juridisch redeneren en (dus) ook niet kunnen bepalen wat in het concrete geval redelijk (en billijk) is. Dat betekent dat op AI gebaseerde systemen voor witwasbestrijding niet méér kunnen – en dus ook niet zouden moeten – zijn dan een hulpmiddel voor menselijke bankmedewerkers.

Dit jaar is het vijftien jaar geleden dat de Hoge Raad het Air Holland-arrest wees. In dit arrest vond de Hoge Raad het niet onbegrijpelijk dat het Hof Den Haag in een witwaszaak een bepaald stappenplan had gevolgd voor het bewijs van het bestanddeel ‘afkomstig uit enig misdrijf’. Dit stappenplan was in de lagere rechtspraak ontwikkeld voor witwaszaken waarin qua herkomst geen verband viel te leggen tussen het ten laste gelegde voorwerp en een concreet misdrijf. Met dit arrest en een vergelijkbaar arrest van dezelfde datum, heeft de Hoge Raad in feite het stappenplan in witwaszaken aanvaard. Na vijftien jaar bestaat er aanleiding om dit stappenplan te evalueren. Want hoewel het stappenplan op het eerste gezicht heel overzichtelijk is en in de loop der tijd nauwelijks is aangepast, levert de toepassing daarvan in de praktijk soms toch de nodige hoofdbrekens op. In dit artikel wordt in kaart gebracht tegen welke problemen feitenrechters bij de toepassing van het stappenplan kunnen aanlopen en wordt daarbij telkens een mogelijke oplossingsrichting geboden.