In een recente brief aan de Tweede Kamer heeft de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties een update gegeven over diverse maatregelen en ontwikkelingen rondom klokkenluidersbeleid: 1) Evaluatie van de pilot mediation en juridische ondersteuning van klokkenluiders bij de sector Rijk; 2) Juridische en psychosociale ondersteuning van klokkenluiders; 3) Campagne Veilig werkklimaat; 4) Algemene maatregel van bestuur anoniem melden; 5) Voorbereidingen wetsvoorstel aanpassing Wet bescherming klokkenluiders; 6) Stand van zaken onderzoeken.

Hieronder volgt een samenvatting van de belangrijkste onderwerpen.

1. Evaluatie van de pilot mediation en juridische ondersteuning bij de sector Rijk

De pilot mediation en juridische ondersteuning voor klokkenluiders binnen de sector Rijk had als doel drempels voor meldingen te verlagen en escalaties op de werkvloer te voorkomen. Hoewel het gebruik van deze voorzieningen beperkt bleef, bleek uit de evaluatie dat juridische en psychosociale ondersteuning effectief zijn in het ondersteunen van klokkenluiders. Aanbevelingen uit het rapport richten zich op betere bekendheid, vindbaarheid en toegankelijkheid van de voorzieningen. De sector Rijk heeft besloten de regelingen structureel op te nemen in de CAO.

2. Juridische en psychosociale ondersteuning van klokkenluiders

Op dit moment lopen op landelijk niveau twee voorzieningen: de psychosociale ondersteuning van klokkenluiders via Slachtofferhulp Nederland en de juridische ondersteuning van klokkenluiders via de Raad voor Rechtsbijstand. De stand van zaken van deze voorzieningen licht ik in deze paragraaf verder toe.

Met ingang van 1 februari 2024 kunnen klokkenluiders die door de afdeling advies van het Huis voor klokkenluiders (hierna: het Huis) zijn doorverwezen, kosteloze juridische ondersteuning krijgen via de Raad voor Rechtsbijstand. Dit is geregeld in de Subsidieregeling rechtsbijstand en mediation Wet bescherming klokkenluiders (hierna: regeling).8 Deze voorziening is ook toegankelijk voor rijksambtenaren. Met deze regeling wordt beoogd een bijdrage te leveren aan de rechtsbescherming van klokkenluiders en het oplossen van misstanden de zin van de Wbk. In het bijzonder is het doel het verhogen van de meldingsbereidheid en het voorkomen dan wel de-escaleren van conflicten tussen de werkgever en melders, degenen die een melder bijstaan en betrokken derden. Voor de volledigheid merk ik hierbij op dat een rijksambtenaar via de Raad voor Rechtsbijstand in aanmerking kan komen voor gratis rechtsbijstand voordat een onderzoek naar een melding van een vermoeden van een misstand is afgerond. Dit naar aanleiding van de aanbeveling om te heroverwegen of het moment waarop de rechtsbijstandsvergoeding kan worden aangevraagd, kan worden vervroegd.

De afdeling advies van het Huis beoordeelt of sprake is van een redelijk vermoeden van een maatschappelijke misstand in de werksfeer. Het Huis baseert zich hierbij op de informatie die is verstrekt door de persoon die voornemens is een melding te doen of een melding heeft gedaan. Als dit het geval is, ontvangt de (potentiële) melder een dienstverleningsbrief van het Huis. Deze brief geeft toegang tot de dienstverlening (advisering) van het Huis. Als de afdeling advies van het Huis vervolgens concludeert dat rechtsbijstand of mediation noodzakelijk is vanwege rechtsvragen die zijn gerezen in verband met de (voorgenomen) melding of (dreigende) benadeling, aansprakelijkheidstelling of strafbaarstelling, geeft zij een verwijzingsbrief af voor rechtsbijstand of mediation via de Raad voor Rechtsbijstand.

In de periode van 1 februari 2024 tot en met 1 september 2024 heeft het Huis in totaal 13 verwijzingsbrieven afgegeven. Tot en met 1 september 2024 hebben 67 advocaten en 58 mediators zich bij de Raad voor Rechtsbijstand ingeschreven om juridische ondersteuning te verlenen aan klokkenluiders. De regeling kent een looptijd van vier jaar en wordt begin 2026 geëvalueerd. De opbrengsten van deze evaluatie worden gebruikt om te bepalen hoe de inrichting van de juridische ondersteuning voor klokkenluiders uiteindelijk het beste kan worden vormgegeven. De resultaten van de evaluatie van de pilot bij de sector Rijk betrek ik hier ook bij.

De psychosociale ondersteuning van (potentiële) melders van misstanden verloopt sinds 1 september 2022 via Slachtofferhulp Nederland (na doorverwijzing door de afdeling advies van het Huis voor klokkenluiders). Deze ondersteuning wordt tot 1 september 2025 gesubsidieerd. Hierna kan overwogen worden de subsidie te verlengen. Sinds de start van deze ondersteuning zijn twintig melders door het Huis doorverwezen naar Slachtofferhulp Nederland voor psychosociale ondersteuning, vijf personen zijn via een andere manier aangemeld. In januari 2023 is door Slachtofferhulp Nederland een online community gestart. Hier kunnen (potentiële) melders in een besloten omgeving hun ervaringen delen, verhalen van andere melders lezen, en steun vinden bij elkaar. In het najaar van 2025 vindt de evaluatie plaats van de psychosociale ondersteuning.

3. Campagne Veilig werkklimaat

De campagne "Veilig werkklimaat" richt zich op bewustwording en verbetering van sociale veiligheid op de werkvloer. Publieke en private organisaties krijgen ondersteuning bij het creëren van een veilige meldomgeving. Intern werkt de Rijksoverheid aan een cultuur waarin ongewenst gedrag bespreekbaar is. De campagne benadrukt de rol van leidinggevenden en bevordert een open dialoog binnen teams.

4. Algemene maatregel van bestuur (AMvB) anoniem melden

Een ontwerp van de algemene maatregel van bestuur (hierna: de AMvB) waarin wordt voorzien in de nadere regelgeving die nodig is om de bepalingen over anoniem melden (artikel 2, tweede lid, onderdelen e en f, Wbk) in werking te laten treden, stond van 2 april tot en met 31 augustus jl. open voor internetconsultatie. In de AMvB wordt geregeld aan welke eisen de wijze waarop werknemers vermoedens van misstanden anoniem bij werkgevers kunnen melden moet voldoen en aan welke eisen personen moeten voldoen bij wie die melding kan worden gedaan.

De internetconsultatie heeft geleid tot diverse reacties van onder andere VNO-NCW en MKB-Nederland. Er zijn vragen over de praktische uitvoering van een anonieme meldprocedure en de effecten op de regeldruk, daar het vertrouwelijk melden van een vermoeden van een misstand, waarbij de identiteit van de melder ook wordt beschermd, reeds de norm is in de Wet bescherming klokkenluiders. Nader verkend wordt of via een MKB-toets meer inzicht kan worden verkregen in de uitvoerbaarheid voor kleine en middelgrote bedrijven ten aanzien van de nadere eisen die worden gesteld en/of welke bruikbare alternatieven er zijn en welke lastenverzwaring deze met zich meebrengen voor de werkgevers.

5. Voorbereidingen wetsvoorstel aanpassing Wet bescherming klokkenluiders

Met haar brief van 13 mei jl. heeft mijn ambtsvoorganger uw Kamer geïnformeerd over het adviesrapport Juridisch vooronderzoek naar enkele toezichts- en handhavingsbepalingen uit de Wet bescherming klokkenluiders van het bureau Pro Facto. Het voornoemde rapport laat zien dat diverse wetswijzigingen en uitwerkingen noodzakelijk zijn om tot een goed toezichts- en handhavingsstelsel te komen. De aanbevelingen uit eerdergenoemd rapport, de evaluatie van de Wet Huis voor klokkenluiders en voorstellen uit de initiatiefnota Omtzigt worden bij de ambtelijke voorbereidingen betrokken, waarbij nader wordt bezien of en welke wetsaanpassingen noodzakelijk zijn. De nadere uitwerking wordt afgestemd met stakeholders zoals het Huis voor klokkenluiders en de Stichting van de Arbeid. Bij deze voorbereidingen worden ook de twee moties van (oud-)Kamerlid Temmink en Kamerlid Inge van Dijk betrokken waarin de regering wordt verzocht met een plan te komen over hoe het fonds voor klokkenluiders op termijn onafhankelijk kan worden en waarin de regering wordt verzocht met een voorstel te komen zodat toekomstige boeteopbrengsten vanuit sanctiemogelijkheden voor het Huis voor klokkenluiders ten goede komen aan het fonds voor klokkenluiders.

6. Stand van zaken onderzoeken

Meerdere onderzoeken ondersteunen beleidsontwikkeling rondom klokkenluiders. Een invoeringstoets evalueert de werking van de wet in de praktijk, terwijl wetenschappelijk onderzoek van de Universiteit van Amsterdam inzicht moet bieden in de effectiviteit van maatregelen en de rol van leidinggevenden. Daarnaast onderzoekt TNO de toepassing van interne meldregelingen via de Werkgevers Enquête Arbeid.

Slot

De voortgang in het klokkenluidersbeleid onderstreept de inzet van de overheid op een veilig werkklimaat, juridische en psychosociale ondersteuning en verbeterde wetgeving. Het waarborgen van klokkenluidersbescherming blijft een prioriteit om misstanden effectief aan te pakken en werknemers te ondersteunen bij het melden van onregelmatigheden. Dit blijft een belangrijk aandachtspunt voor organisaties en beleidsmakers.