Op 4 februari zijn kamervragen gesteld door Kamerlid Van Nispen (SP) aan de Minister van Justitie en Veiligheid over de oproep van het Openbaar Ministerie om de wetgeving tegen corruptie te verbeteren. Het Openbaar Ministerie vindt dat er te weinig wettelijke mogelijkheden zijn om ambtenaren en politici voor corruptie te vervolgen, en wil dit aankaarten bij het ministerie van Justitie. Directe aanleiding is een tot nu toe onbekend corruptieonderzoek naar VVD’er Neelie Kroes. Dat onderzoek zet het OM niet voort omdat de Nederlandse wetgeving niet toereikend zou zijn om er een zaak van te maken.

Dat blijkt uit onderzoek van Trouw, in samenwerking met NRC, het Financieele Dagblad en platform Investico. Het strafonderzoek naar Kroes begon naar aanleiding van de Uber Files, een journalistieke productie uit 2022 waaruit bleek hoe de oud-Eurocommissaris namens taxiplatform Uber lobbyde bij Nederlandse ministers en daarna een goedbetaalde baan kreeg op het hoofdkantoor in San Francisco.

In december besloot het OM om de zaak niet voort te zetten, volgens bronnen binnen Justitie omdat het Nederlandse strafrecht niet toereikend is. Een woordvoerder van het OM bevestigt het onderzoek. Zowel Uber als Kroes laat weten er niet bekend mee te zijn; ze geven verder geen commentaar.

Tastbare tegenprestatie en kwade opzet

Sinds de verloren corruptiezaak tegen de Haagse wethouder Richard de Mos ‘tasten opsporingsdiensten in het duister’ over wanneer corruptie strafbaar is, zegt Willeke Slingerland, lector weerbare democratie aan Hogeschool Saxion. In die zaak draaide het om horecavergunningen voor ondernemers die eerder aan de partij van De Mos hadden gedoneerd. Vorig jaar werd hij in hoger beroep vrijgesproken.

“De rechter eiste in de zaak-De Mos als bewijs dat er een tastbare, directe tegenprestatie en kwade opzet waren”, zegt Slingerland. “Dat is een klassieke benadering van corruptie: in de praktijk worden giften, in dit geval grote partijdonaties, zelden direct verzilverd. Het gaat veel meer om het kluwen aan loyaliteiten en voorkeursbehandelingen binnen het netwerk op de lange termijn.”

‘Handel in invloed’ heet die bredere definitie van corruptie in jargon. Slingerland ziet er ook elementen van terug bij Kroes en Uber, onder meer vanwege de lobby en de latere baan. Maar dat is in Nederland moeilijk te vervolgen, zegt ze ook: er moet hier altijd sprake zijn van een direct, tastbaar ‘quid pro quo’.

Handel in invloed niet expliciet strafbaar

Nederland is zelfs het enige EU-land waarin handel in invloed niet expliciet strafbaar is. Dat terwijl er verschillende internationale verdragen zijn die hiertoe oproepen. “Wij zijn hier heel hardnekkig in”, zegt Slingerland.

Een woordvoerder van het ministerie van Justitie stelt dat Nederland juist een ‘ruime strafbaarstelling kent van omkoping’, en dat het land goed scoort in internationale onderzoeken. Vorig jaar concludeerde de Europese Commissie bijvoorbeeld nog dat er een ‘robuust strafrechtelijk kader’ is voor corruptiebestrijding, zegt ze.

Kroes regelde begin 2016 onder meer ontmoetingen tussen Uber en minister Henk Kamp van Economische Zaken, en stuurde sms’jes naar premier Mark Rutte die waren gedicteerd door een van Ubers vaste lobbyisten. Ook bemoeide ze zich met een inval van de Inspectie van Leefomgeving en Transport op het Uber-kantoor in Amsterdam; de inspectie deed op dat moment onderzoek naar mogelijke overtredingen van de taxiwet. Niet lang na deze inspanningen kreeg Kroes een plek in de adviesraad van Uber in San Francisco tegen een vergoeding van twee ton per jaar.

Nieuwe Europese anti-corruptierichtlijn

Voor haar lobbywerkzaamheden in Nederland kreeg Kroes voor zover bekend niet betaald. Ze heeft zelf altijd volgehouden dat ze zich voor Uber inspande in haar toenmalige rol als ‘speciaal gezant’ voor StartupDelta in Nederland. Het ging om een onbetaalde overheidsfunctie waarbij ze moest onderzoeken hoe Nederland aantrekkelijker kon worden voor start-ups.

Maar oud-minister Henk Kamp, destijds politiek verantwoordelijk voor StartupDelta, stelde in 2022 desgevraagd dat een miljardenbedrijf als Uber niet tot de doelgroep van de overheidsorganisatie behoorde. Europese regels heeft Kroes niet overtreden, concludeerde de Brusselse anti-corruptiewaakhond Olaf, maar dat onderzoek zag niet toe op de Nederlandse wetten en regels.

Op dit moment wordt in Brussel onderhandeld over een nieuwe Europese anti-corruptierichtlijn. Zoals het nu lijkt, wordt daarin ook de strafbaarheid van handel in invloed opgenomen. Mocht die bepaling ook de uiteindelijke richtlijn halen, dan zal het ministerie bekijken of de Nederlandse wet moet worden gewijzigd, zegt de woordvoerder. “Daar kunnen we nog niet op vooruitlopen.”

Kamervragen

Vraag 1 Wat is uw reactie op de oproep en de waarschuwing van het Openbaar Ministerie en de Rijksrecherche dat de Nederlandse wet te weinig mogelijkheden biedt om ambtenaren te vervolgen wegens beweerde corruptie?
Vraag 2 Ziet u het ook als een lacune dat het OM nu niet kan vervolgen als er onvoldoende bewijs te leveren is dat in ruil voor een gift directe en concrete tegenprestaties zijn geleverd, waardoor het te moeilijk is om corruptie te bewijzen?
Vraag 3 Wat is uw reactie op de opmerkingen van lector weerbare democratie Willeke Slingerland dat het nu onduidelijk is wanneer corruptie strafbaar is, omdat het bewijs van een tastbare, directe tegenprestatie en kwade opzet een te klassieke benadering van corruptie is, maar in de praktijk giften zelden direct verzilverd worden, omdat het veel meer gaat om een kluwen aan «loyaliteiten en voorkeursbehandelingen binnen een netwerk op de lange termijn»?
Vraag 4 Klopt het dat Nederland het enige Europese land is waar «handel in invloed», onrechtmatig voordeel via netwerken, niet strafbaar is?
Vraag 5 Wat is de status van de EU-richtlijn hierover, waar aan gewerkt zou worden? Hoe lang duurt het naar verwachting nog voor deze richtlijn tot stand zal zijn gekomen en gereed is voor implementatie? Welke standpunt neemt Nederland op dit onderwerp in in de Europese onderhandelingen hierover?
Vraag 6 Heeft het overleg hierover tussen uw ministerie en het OM reeds plaatsgevonden? Bent u bereid de Kamer daarover op hoofdlijnen een terugkoppeling te geven?
Vraag 7 Bent u van plan de anti-corruptiewetgeving op dit punt te bezien en met voorstellen te komen om de lacune te dichten zodat corruptie beter aangepakt kan worden?