Na de eerste aanzet voor het ontwikkelen van de Omgevingswet (Ow) in 2011 is deze op 1 januari 2024 eindelijk in werking getreden. De Ow bundelt 26 wetten op het gebied van de fysieke leefomgeving. Hoofdstuk 18 Ow ziet op Handhaving en Uitvoering en is grotendeels overgenomen van hoofdstuk 5 van de inmiddels vervallen Wet algemene bepalingen omgevingsrecht. Nieuw is wel dat onder de Ow voor meer overtredingen, zoals de milieuregels in de Sevoso-richtlijn, gebruiksregels uit omgevingsplannen, en erfgoedregels, naast herstelsancties ook bestuurlijke boetes opgelegd kunnen worden. Daarnaast kunnen bepaalde overtredingen op grond van de Wet op de economische delicten strafrechtelijk gehandhaafd worden. Dit brengt meer potentiële samenloop tussen bestuursrechtelijke en strafrechtelijke handhaving met zich. In de Ow is in artikel 18.16 een bepaling opgenomen die de afstemming regelt tussen een bestuurlijke boete en een strafvervolging en bepaalt dat als de ernst van een overtreding of de omstandigheden waaronder zij is begaan daartoe aanleiding geven, het bevoegd gezag de gedraging ter afstemming voorlegt aan het Openbaar Ministerie. In deze bijdrage staat de vraag centraal hoe de rechtspraktijk – in geval van afstemming tussen het Openbaar Ministerie en het bevoegd gezag – de keuze van het afdoeningsspoor kan beïnvloeden en waarom deze keuze relevant is.

Hoewel de Omgevingswet wat betreft toezicht en handhaving geen grote wijzigingen beoogt, verwachten wij dat de introductie van de Omgevingswet impact zal hebben. Zo zijn er (nog) meer zorgplichten en gelden deze (specifieke) zorgplichten naast de vergunning. Ook zal er een onwenselijke verschuiving plaatsvinden van vergunningverlening vooraf naar toezicht achteraf. Overtredingen zijn ook eerder bestuurlijk beboetbaar. In navolging van de conclusie van A-G Wattel over het overtredersbegrip hopen wij dat de bestuursrechtspraak meer in lijn komt met de strafrechtelijke jurisprudentie. Ten slotte verwachten wij onverminderde aandacht voor bestuurdersaansprakelijkheid, waarbij wij de hoop uitspreken dat hiertoe niet (te) lichtvaardig zal worden overgegaan.

De Omgevingswet bevat een aantal algemene en specifieke zorgplichten die voldoende zorg voor de fysieke leefomgeving eisen, al dan niet vanwege een specifieke activiteit. Er wordt ingegaan op enkele verschillen met reeds bestaande zorgplichten in het omgevingsrecht en welke bezwaren er bestaan tegen de strafrechtelijke handhaving van de zorgplicht in artikel 1.7a Omgevingswet. En er wordt aandacht besteed aan de verhouding tussen de specifieke zorgplichten voor milieubelastende activiteiten en de omgevingsvergunning of algemene regels en de vraag in hoeverre dit tot extra eisen kan leiden.

De Omgevingswet, ingevoerd op 1 januari 2024, vraagt om vernieuwend toezichthouden. Dit artikel bespreekt de uitdagingen voor toezichthouders, zoals het veranderen van een controle- naar een oplossingsgerichte aanpak. In Noord-Brabant hebben omgevingsdiensten, veiligheidsregio’s en waterschappen een innovatieve methode ontwikkeld. Deze stelt de kwaliteit van de leefomgeving centraal en maakt gebruik van maatwerk, zelfevaluaties door bedrijven en een focus op interne borging. De aanpak bevordert samenwerking tussen overheid en bedrijven, stimuleert tweede-orde-leren, en biedt voorspellende waarde door vroegtijdige interventie.

In het artikel wordt ingegaan op de relatie tussen de zorgplichten in de Omgevingswet en twee andere belangrijke ontwikkelingen, te weten de herziening van de Richtlijn milieucriminaliteit en het ingediende wetsvoorstel inzake strafbaarstelling van ecocide. Immers, via de achterdeur van artikel 1.7a Omgevingswet en artikel 1.3 Omgevingsbesluit zal de nieuwe Richtlijn milieucriminaliteit gestalte krijgen en de vraag is wat dat mogelijk betekent voor de strafrechtelijke handhaving van milieucriminaliteit. Na een brede analyse komen de auteurs tot de conclusie dat bij alle drie de ontwikkelingen sprake is van een toch wel forse verruiming van de strafrechtelijke aansprakelijkheid voor milieucriminaliteit. En hoewel de wetgever de verwachting heeft uitgesproken dat slechts in bijzondere gevallen gebruik gemaakt zal worden van de specifieke zorgplichten en de vangnetbepaling, wordt daar toch wel een aantal voorzichtige kanttekeningen bij geplaatst. Zo wijzen zij op het toenemend aantal aangiften wegens milieucriminaliteit door individuele burgers en belangengroepen en het feit dat dit betekent dat het niet uitgesloten is dat bedrijven en hun leidinggevenden het risico lopen in de toekomst vaker voorwerp van strafrechtelijk onderzoek te worden.